> Aanwijzingen

 

* CONCEPT EN FANTASIE

- Het verhaal

- (1) Wat eraan voorafging

> (2) Wat volgde

> (3) En wat daar dan weer op volgde

> (4) Tenslotte

> Tableau en muziek

> Synopsis

> Interpretatie

> Resumé

 

* ACHTERGEDACHTE

> De bedrieglijke droom

> Besluit

 

* Appendix

> Referentieteksten

> Referentiebeelden

> Noten

> Verantwoording

 

 

> menu operafantasie

> home

 

 

 

ET IN ARCADIA - ELISSA'S GLOED

 

 

Het verhaal - (1) Wat eraan voorafging

 

 

Tijdens de val van Troia is de Troiaanse prins Aineias met een groep Troiaanse mannen en vrouwen, waaronder ook zijn vader en zoon, de stad ontvlucht, waarbij hij zijn vrouw op mysterieuze wijze kwijtraakt. Zij bevindt zich niet in de groep Troiaanse vrouwen die als slavin of bijvrouw van de overwinnaars naar Griekenland worden meegevoerd; men mag aannemen dat zij tijdens de val van Troje is omgekomen.(>*1)

Kassandra, de koningsdochter die Troia’s ondergang had voorspeld maar door niemand werd geloofd, is als toekomstige bijvrouw van de Griekse aanvoerder Agamemnon gevangen genomen. Zij koestert een heimelijke, slechts ten dele beantwoorde liefde voor Aineias.(>*2) Zij weet vanwege haar voorspellende gaven dat Agamemnon, leider van de Grieken bij zijn thuiskomst in Griekenland door zijn echtgenote en haar minnaar vermoord zal worden, en dat zij als bijvrouw van Agamemnon eveneens zal worden gedood.

Aineias en zijn volgelingen hebben zich op een heuvel even buiten het brandende Troia verzameld. Zij hebben met hun vlucht en vrijwillige ballingschap gehoor gegeven aan de goddelijke opdracht aan Aineias om met een aantal metgezellen in Italia een nieuw Troia te stichten.

Onder Aineias’ volgelingen bevinden zich Palinouros, die tot stuurman van het nog te bouwen admiraalsschip zal worden benoemd, en de trompetter Misenos, Aineias’ toekomstige heraut en legeraanvoerder. Tijdens hun vlucht heeft Misenos op last van Aineias een jonge vrouw, Helena Neaira geheten, meegevoerd. Zij is de dochter van Helena die door de Troiaanse prins Paris van Sparta naar Troia was ontvoerd en om wie de Grieken een oorlog met Troia waren begonnen. Uit wraaklust voor de ondergang van zijn stad had Aineias het liefst Helena zelf meegevoerd, maar hij had het vanwege de bescherming die zij van de kant van Zeus en van zijn moeder Aphrodite geniet, bij Helena’s dochter gehouden.(>*3)

Nog voordat de expeditie begint, is Palinouros al enigszins van zijn stuk gebracht door de brute wijze waarop de jonge Helena door Misenos en de overige Trojanen wordt behandeld.

Door tegenwerking van de kant van de godin Hera zal Aineias’ expeditie vele jaren duren. Al vanaf het begin is Hera de Troianen vijandig gezind en haar vijandigheid neemt eens te meer toe wanneer het de oppergodin niet lukt om Aineias, nadat hij met zijn vloot als gevolg van een door haar aangestichte storm op de Karchedonische kust is beland, door middel van een huwelijk voorgoed aan Elissa, koningin van Karchedon, te binden en daarmee het stichten van een nieuw Troia, het toekomstige Rome, te voorkomen. Aan de liefdesaffaire tussen de Troiaanse prins en de Karchedonische koningin komt een wreed einde wanneer Aineias zich geroepen voelt zijn goddelijke opdracht te vervolgen. Wanneer Elissa ontdekt dat Aineias Karchedon met zijn vloot heimelijk probeert te verlaten, laat zij een reusachtige brandstapel oprichten. Zij pleegt op plechtstatige wijze zelfmoord, daarbij Aineias en zijn missie vervloekend.

Terwijl ze wegvaren zien de Troianen boven Karchedon de vuurgloed van Elissa’s brandstapel. Hoewel zij niet precies de herkomst van het vuur weten, schept deze aanblik bij de volgelingen van Aineias een somber voorgevoel. Dat gevoel wordt eens te meer versterkt wanneer er opnieuw een door Hera aangestichte storm opsteekt en de Troianen op advies van Palinouros naar Sicilia uitwijken.

Op instigatie van Hera breekt tijdens het oponthoud op Sicilia een opstand onder de Troiaanse vrouwen uit. Zij willen de missie niet voortzetten en op het eiland blijven. Aineias laat aan zijn volgelingen de keus om hem al dan niet verder te vergezellen. Voor zijn vertrek sticht hij voor de achterblijvers een stad, Eryx genaamd, en een tempel voor zijn moeder Aphrodite.

Helena Neaira wordt door Aineias tegen haar zin tot toekomstige priesteres van deze tempel benoemd, wat inhoudt dat zij tot haar grote wanhoop op Sicilia en dan ook nog in de vernederende positie van tempelprostituee zal achterblijven. Palinouros, die het tijdens de zwerftocht al verscheidene keren voor haar opgenomen had, probeert op verzoek van de jonge Helena Aineias wat haar lot betreft tot andere gedachten te brengen. Aineias gaat daar niet op in. Palinouros belooft Helena Neaira dat hij naar haar zal terug keren wanneer hij Aineias naar diens einddoel - de Aornische haven van Kumai in Italië - heeft gebracht en zijn taak, waarop een zeemanscode rust, erop zit.(>*4)

Wanneer Aineias met zijn overgebleven volgelingen Sicilia verlaat, vraagt Aphrodite aan de zeegod Poseidon om haar zoon en zijn tochtgenoten tegen verdere gevaren van de kant van Hera in bescherming te nemen. De zeegod stemt daarin toe, zij het onder één voorwaarde. Aineias zal veilig de haven van Kumai bereiken, maar wel ten koste van ‘één mensenleven, dat als zoenoffer voor velen wordt gegeven’.(>*5)

De nacht voordat de Troianen Kumai zullen bereiken wordt Palinouros door de god van de Slaap een droeve droom gebracht. De god nodigt hem uit rust te nemen en het besturen van het schip aan hem over te laten. Palinouros weigert, waarop de Slaapgod hem bedwelmt, zich op hem stort, en hem, zonder dat zijn slapende metgezellen dat merken, in zee werpt. De stuurman sleurt in zijn val een deel van de achtersteven en het hele roer van het schip met zich mee. Hij ontkomt aan de verdrinkingsdood omdat de meegesleurde brokstukken hem als vlot dienen.(>*6)

 

_________

1. Er bestaan verschillende versies van de verdwijning van Aineias’ vrouw, Kreousa. Als eerste dat zij door Grieken gevangen zou zijn genomen en later door Kybele en Aphrodite zou zijn gered. En er is de versie die Vergilius heeft gebruikt, dat zij tijdens de vlucht uit het brandende Troia verdwenen is en dat zij daarbij zou zijn omgekomen.. Een moderne, eigenzinnige versie is die waarin Aineias zelf tijdens de vlucht uit Troia omkomt en Kreoesa als Aineias vermomd de leiding van de missie op zich neemt. Deze versie is van de Hongaarse dichteres en schrijfster Magda Szabó (1917-2007) in haar roman Het Ogenblik (Creüsais). (Oorspronkelijke titel A Pillanat (1990), Nederlandse vertaling uit 2006 bij uitgeverij Houtekiet, Antwerpen/Amsterdam.)

2. De heimelijke, slechts ten dele beantwoorde liefde van Kassandra voor Aineias, was van oorsprong een invenzione van mijzelf tijdens het schrijven van het supplement Door 100 holen zingend bij mijn leesopera De K van Skylla. Later ontdekte ik dat er ook over Kassandra een eigenzinnige, moderne versie van het gangbare verhaal bestaat. Daarin is sprake van een moeizame liefdesverhouding tussen haar en Aineias. Deze versie is van Christa Wolf in Kassandra, een roman uit 1983. (Nederlandse vertaling 1984.) In deze roman - de Nederlandse vertaling heeft als ondertitel Verhaal - wordt de Troiaanse oorlog vanuit Kassandra’s ogen bezien en is de ingewikkelde liefdesverhouding tussen haar en Aineias een belangrijke verhaallijn.

3. Dat Aineias uit wraaklust het liefst Helena zelf had buitgemaakt, maar dat hij het vanwege de bescherming die zij van de kant van Zeus en van zijn moeder Aphrodite geniet, bij Helena’s dochter gehouden had, is eveneens een zelfbedachte, eigenzinnige bewerking van het oorspronkelijke verhaal over de confrontatie tussen Helena en Aineias tijdens de val van Troia - in dit geval van mijzelf afkomstig. Zowel het personage van de dochter als het relaas zijn mij tijdens het schrijven van De K van Skylla, waarop dit conceptplan is gebaseerd, als het ware ‘door de Muzen ingefluisterd’, of wat minder hoogdravend gezegd, zij zijn eveneens invenzioni van mijzelf. In de Aeneis wil Aineias in die fatale nacht voor Troia Helena uit wraaklust doden, wanneer hij haar in de tempel van Vesta, waar zij zich verborgen houdt, ontdekt. Helena’s leven wordt gespaard omdat Aineias door zijn moeder Aphrodite terecht wordt gewezen. Overigens zijn deze passage (2.567-87) en de overgangsregel 588 omstreden. De vraag is of zij door Vergilius zelf geschreven zijn, of dat zij later zijn toegevoegd. Het kan zijn dat zij door de vroegste redacteuren van de Aeneis zijn geschrapt omdat Vergilius er zelf niet tevreden over was, ook omdat de tekst hier en daar rammelt. Een andere reden zou kunnen zijn dat Vergilius de passage verwijderd heeft, omdat hij het bij nader inzien niet kon toestaan dat zijn held in razernij een vrouw zou doden. Zie voor meer hierover R.D.Williams, The Aeneid of Virgil, Books 1-6 (St Martin’s Press, New York, 1972/89, p.251-52).

4. De relatie die tussen Helena Neaira en Palinouros kwam te bestaan en hoe het daarmee afgelopen is, zijn, net als de ontvoering van Helena Neaira, mij tijdens het schrijven van De K van Skylla door de Muzen ingefluisterd. De naam Helena Neaira betekent ‘de jonge Helena’, ‘Helena de jeugdige’ naar analogie van de naam Hekate Neaira, die ‘Hekate de jeugdige’ betekent en aan de nieuwe maan is geassocieerd.

5. ‘Zo blijf ‘k gezind. Vrees niet! Hij zal gerust / d’ Avernushaven halen naar uw wens. / Slechts één man zult g’ op zee verliezen: één / zal lossing zijn voor velen.’ (Aeneis 5.812-15; vertaling A. Rutgers van der Loeff.)

6. Cyril Connolly’s commentaar op het overboord slaan van Palinurus in de epiloog van The Unquiet Grave (1944): “The account is full of difficulties. ‘Te Palinure petens, tibi somnia tristia portans insonti’ - ‘Looking for you, Palinurus, bringing you sad visions, guiltless though you are.’ But was Palinurus guiltless? If, as we suggest, he was tired of the fruitless voyage, horrified by the callousness of Aeneas, by the disasters which he seemed to attract by his rowdy games, by the ultimate burning of some of the ships by the angry women - that act unforgivable in the eyes of a man of the sea - then was his disappearance as accidental as (...) supposed? (...) But surely the clue we should notice is that, although the sea is calm, Palinurus when he falls takes with him tiller, rudder and a section of poop. Tillers may come off easily but not part of the stern! Thus he provides himself not only with a raft but inflicts a kind of castration on Aeneas by removing both his chief pilot and his means of steering, and this within the dangerous orbit of the Sirens! (...) Palinurus, still clutching the tiller of his improvised raft, tosses on the pallid wastes of the heaving Sicilian Sea.” (p.132-33)

 

 

> aanwijzingen - het verhaal > 1, > 2, > 3, > 4 - > tableau en muziek - > synopsis - > interpretatie - > resumé - > bedrieglijke droom - > besluit - > appendix

> menu operafantasie - > home